Z Z widelcem wśród książek
Przejdź do nawigacji
Przejdź do wyszukiwania
| Już Teodorowa włożyła kurczęta w garnek, a trzymając pory i selery w ręku, ,,za mego dzieciństwa," rzekła, ,,nie znaliśmy tej włoszczyzny. Królowa Bona przywiozła nam je z swoich tam, jak się zowią? zamorskich krajów. Z ogrodów królewskich rozeszły się po całych okolicach Krakowa i dalej jeszcze, bo stara królowa j[ej]m[oś]ć lubi ogrody, wszędzie je sadzi i szczepi, mówią że w Czersku i innych imionach* swoich pozasadzała winną macicę."
|
— Julian Ursyn Niemcewicz: Jan z Tęczyna: powieść historyczna, t. 1, Warszawa: N. Glücksberg, 1825, s. 9--10
*) Dobrach (przypis autora).
|
| Dekada
|
Rok
|
We Włoszech
|
We Francji
|
W Polsce
|
| 1490.
|
1494
|
Narodziny Bony Sfrorzy |
|
|
| 1500.
|
1518
|
|
|
Ślub Bony z Zygmuntem I
|
| 1510.
|
1519
|
Narodziny Katarzyny Medycejskiej |
|
|
| 1520.
|
1520
|
|
|
Narodziny Zygmunta Augusta
|
| 1523
|
|
|
Narodziny Anny Jagiellonki
|
| 1529
|
|
|
Koronacja Zygmunta Augusta vivente rege
|
| 1530.
|
1533
|
|
Ślub Katarzyny z Henrykiem, księciem Orleanu |
|
| 1540.
|
1544
|
|
Narodziny Franciszka (późniejszego króla Franciszka II) |
|
| 1547
|
|
Henryk zostaje królem, Katarzyna królową fr. |
|
| 1548
|
|
|
Śmierć Zygmunta I
|
| 1550.
|
1550
|
|
Narodziny Karola (późniejszego króla Karola IX) |
|
| 1551
|
|
Narodziny Henryka (późniejszego króla pol. i fr.) |
|
| 1553
|
|
Narodziny Małgorzaty (późniejszej królowej fr. i nawarskiej) |
|
| 1556
|
Powrót Bony do Bari |
|
|
| 1557
|
Śmierć Bony (otrucie) |
|
|
| 1559
|
|
Śmierć króla Henryka, Katarzyna wdową, Franciszek II królem |
|
| 1560.
|
1560
|
|
Śmierć Franciszka II, Karol IX królem, Katarzyna regentką |
|
| 1562
|
|
Początek francuskich wojen religijnych |
|
| 1570.
|
1572
|
|
Ślub Małgorzaty z Henrykiem Burbonem, noc św. Bartłomieja |
|
| 1573
|
|
|
Henryk zostaje królem pol.
|
| 1574
|
|
Śmierć Karola IX, Henryk królem fr. |
|
| 1580.
|
1589
|
|
Śmierć Katarzyny i Henryka |
|
Polskie nazwy warzyw włoskiego pochodzenia
| Dzisiejsza polska nazwa
|
Najstarsze poświadczenie w jęz. polskim
|
Włoski źródłosłów
|
Uwagi
|
| sałata
|
1534 -- S. Falimirz, O ziołach
|
salata
|
„Salata” to dawna forma włoskiego słowa „insalata”, co znaczy dosłownie: „posolona”, bo od dawna przyprawiało się sałatę solą, octem i oliwą. Zresztą od początku słowo to oznaczało zarówno samo warzywo, jak i potrawę z innych, ale podobnie przyprawionych, warzyw, czyli dzisiejszą sałatkę.
|
| fasola
|
1568 („fazoły”) -- M. Siennik, Herbarz
|
fagioli
|
Warzywo pochodzi z Ameryki, ale dawni Polacy raczej nie byli tego świadomi, bo nazywali je również „grochem” lub „bobem” „włoskim”, „niemieckim” bądź „tureckim”.
|
| karczoch
|
1568 („garczof”) -- M. Siennik, Herbarz
|
carciofo
|
Ostatecznie z arabskiego „al-charszufa”. Niektóre języki europejskie przejęły to słowo razem z arabskim rodzajnikiem „al-” zmienionym na „ar-” (np. ang. „artichoke”), inne bez.
|
| szparag
|
1605
|
sparago
|
W dzisiejszej włoszczyźnie przyjęła się forma „asparago”.
|
| seler
|
2. poł. XVII w.
|
sellero
|
W dzisiejszej włoszczyźnie przyjęła się forma „sedano”.
|
| kalafior
|
1680 („kaulifior”)
|
cavolfiore
|
Dosłownie: „kapuściany (cavolo) kwiat (fiore)”
|
| brokuł
|
1682 („brochul”)
|
broccolo
|
|
| kalarepa
|
1682 („kaulerapa”)
|
cavolo rapa
|
Dosłownie: „kapuściana (cavolo) rzepa (rapa)”
|
| skorzonera (wym.: „skor‑zonera”)
|
1743
|
scorzonera
|
Włoska nazwa wyparła rodzimy polski „wężymord”.
|
| pomidor
|
XIX w.
|
pomidori
|
Dosłownie: „złote jabłka”
|
Obrazki
Bibliografia
- Anna Bochnakowa: Terminy kulinarne romańskiego pochodzenia w języku polskim do końca XVIII w., Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1984
- Maria Bogucka: Bona Sforza, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989
- Pascal Brioist, Florent Quellier: La table de la Renaissance: Le mythe italien, Presses Universitaires de Rennes, Presses Universitaires François-Rabelais, 2018
- Loïc Bienassis, Antonella Campanini: La reine à la fourchette et autres histoires : Ce que la table française emprunta à l'Italie : analyse crytique d'un mythe, w: La table de la Renaissance..., s. 29--88
- Deborah L. Krohn: Le livre de cuisine de la reine : un exemplaire de l'Opera de Scappi dans la collection de Catherine de Médicis, w: La table de la Renaissance..., s. 151--163
- Florent Quellier: L'engouement pour les légumes dans la France de la Renaissance : un goût d'Italie ?, w: La table de la Renaissance..., s. 211--229
- Antonella Campanini: The Illusive Story Of Catherine de’ Medici: A Gastronomic Myth, w: The New Gastronome, Università degli studi di Scienze Gastronomiche di Pollenzo
- Bona – influencerka mimo woli
